کارل هاینریش مارکسکارل مارکس فیلسوف اجتماعی، رهبر انقلابی و پایه‌گذار مکتب کمونیسم می‌باشد. ۱ - پیشینهمارکس، به تاریخ پنجم مه ۱۸۱۸ در شهر ترو آلمان چشم به جهان گشود، وی در دبیرستان، دانش‌آموز برجسته‌ای بود. در سال ۱۸۳۵ در رشته‌ی حقوق دانشگاه بن پذیرفته شد. [۱]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، ص۱۵۰، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول.
او کار خود را با تدریس فلسفه در بن آغاز کرد؛ چراکه به رشته حقوق علاقه نداشت و از همان‌جا بود که معلومات عمیقی درباره عقاید فلاسفه و من‌جمله هگل (صاحب‌نظر طراز اول عصر خود)، کسب کرد. [۲]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۳۲، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
مارکس در سال ۱۸۴۱ در سن بیست و چهار سالگی به دریافت درجه‌ی دکترای فلسفه از دانشگاه جنیا نایل گردید. رساله‌ی دکترای مارکس به‌عنوان نخستین کار علمی‌اش اولین مرحله‌ی تبلور فکری او را برای ایجاد یک مسلک جدید برای طبقه‌ی کارگر نشان می‌دهد. [۳]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، ص۱۵۰، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول.
مارکس سپس به فعالیت‌های سیاسی سرگرم شد و به اداره روزنامه‌ای پرداخت که بعد از اندک مدتی توقیف شد. پس از آن به پاریس رفت و در سال ۱۸۴۳ در آن شهر مستقر شد. در این شهر بود که با پرودن و فردریک انگلس آشنا شد و با شخص اخیر دوستی صمیمانه‌ای یافت. در سال ۱۸۴۵ از فرانسه اخراج شد و به بروکسل رفت. در این شهر، به‌یاری انگلس "بیانیه حزب کمونیست" را نوشت و در کتاب دیگری به‌نام "فقر فلسفه" عقاید پرودن را به‌باد انتقاد گرفت. در سال‌های مذکور مارکس با همکاری انگلس دو کتاب دیگر به‌نام‌های "خانواده مقدس" و "ایدئولوژی" را نوشت. مارکس سپس به کشور خود رفت و به‌سبب مشارکت در انقلاب ۱۸۴۸ از آن‌جا نیز تبعید شد و سرانجام در شهر لندن اقامت گزید. [۴]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۳۲، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
مارکس اوضاع اقتصادی بسیار بدی داشت ولی با این‌حال، به تحلیل کامل اقتصادی نظام سرمایه‌داری پرداخت. این تحلیل، تحت عنوان "سرمایه"، مهمترین اثر مارکس را تشکیل می‌دهد؛ که جلد اول آن در سال ۱۸۶۷ به‌چاپ رسید و دو جلد دیگر پس از مرگش (۱۸۸۳) به‌وسیله انگلس منتشر شد. [۵]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، ص۱۵۵، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول.
عجیب اینکه مارکس کتاب سرمایه را در بزرگترین پایتخت سرمایه‌داری جهان، در انتقاد شدید از رژیم سرمایه‌داری نوشت. [۶]
قدیری اصل، باقر، سیر‌اندیشه‌های اقتصادی، ص۱۴۳، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۴.
البته از نظر مارکس، پیشرفت تکنولوژی مورد توجه جهان سرمایه‌داری، بهبود سطح زندگی، ایجاد تحوّلاتی در متمدن ساختن جوامع ابتدایی، ارائه خدمات مدرن شهری، حمایت از روستائیان برای بهبود زندگی، تامین حداقل رفاه و... از عناصر مثبت نظام سرمایه‌داری است. [۷]
دادگر، یدالله، تاریخ تحولات‌اندیشه‌های اقتصادی، ص۳۳۴، قم، انتشارات دانشگاه مفید، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۲ - نظرات فلسفی و اجتماعی مارکسالف) فلسفه مادی؛ برمبنای این فلسفه، اساس و جوهر کلیه واقعیات مادی، روحی و روانی، "مادّه" است. محتوای فکری یک جامعه (مانند فرهنگ، مذهب، حقوق، علم و هنر به‌عنوان روبنا)، تنها، انعکاسی از ماده است. ماده به‌عنوان زیربنا تعیین‌کننده شرایط روبناست. ب) فلسفه مادی تاریخ؛ ابزار مادی تولید، تعیین‌کننده مراحل حیات اجتماعی، سیاسی و فکری است. تکامل تدریجی ابزار تولید، موجب ایجاد تضاد آن با مناسبات تولیدی یا رابطه مالکیت می‌شود. این تضاد به‌مرور زمان، شدت می‌یابد. براساس همین نظریه، کلیه جوامع بشری، متناسب با مراحل پیشرفت ابزار مادی تولید، ناگزیر مراحل پنج‌گانه نظام‌ها، کمون‌های اولیه، برده‌داری، فئودالیته، سرمایه‌داری و سوسیالیستی را به‌ترتیب طی می‌کنند. به اعتقاد او، نظام سوسیالیستی، مرحله‌ای موقت و گذرا برای استقرار نظام اقتصاد کمونیستی است. ج) نظریه مبارزه طبقاتی؛ کلیه شرایط موجود اجتماعی، اقتصادی و فکری یک ملّت، چیزی جز نتیجه‌ی مبارزه‌ی طبقاتی نیست. به این معنی که فلسفه مادّی تاریخ، عامل ایجاد و تشدید تضادّ طبقاتی می‌شود و تاریخ جوامع را همین تضاد طبقاتی و در نهایت می‌سازد؛ که موجب پیروزی طبقه‌ای بر طبقه دیگر می‌شود. براساس اسن مفهوم، تحوّل کلیه نظام‌های اقتصادی، به‌دنبال مبارزه طبقاتی به‌وجود آمده است. [۸]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، ص۸۱، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم.
۳ - نظرات اقتصادی مارکسبرخی از نظریات اقتصادی مارکس عبارتند از: ۳.۱ - نظریه ارزشنظریه ارزش؛ اساس و پایه همه عقاید مارکس، همین نظریه ارزش اوست؛ که امروزه حتی یک نفر هم به جانبداری و دفاع از آن برنمی‌خیزد. عصاره نظریه مارکس این است که اساس ارزش، تنها بر "کار دستی" نهاده شده و تنها، بازوی انسان است که ممکن است خلاق ارزش باشد. اختراع، سازمان‌گذاری و مدیریت، هیچ‌کدام ارزش‌زا نیستند. مبنای ارزش هر کالای تولیدشده، تنها مقدار کار نهفته در آن است و این مقدار کار، تنها واحد معقول، مشترک و قابل سنجش است؛ تا بتوان برای ارزش کالاها و مبادله آنان یافت. [۹]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۳۷، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
[۱۰]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۴۲، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
۳.۲ - نظریه ارزش اضافینظریه ارزش اضافی؛ ارزش اضافی، بر نظریه ارزش استوار است؛ چون به‌عقیده مارکس کار تنها عنصر تشکیل‌دهنده تولید است؛ بنابراین ارزش اضافی، تنها از کار منتج می‌شود. درواقع کارگران مولد هستند. ارزش اضافی تفاوت ارزش مبادله‌ای و ارزش مصرفی نیروی کار است. [۱۱]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، ص۸۴، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم.
اگر این تئوری را تجزیه کنیم، به دو نتیجه می‌رسیم:- استثمار کارگران، اعم از اینکه سرمایه‌دار طرفدار کارگر باشد یا نباشد؛ - پول، وظیفه حقه‌بازی را به‌عهده می‌گیرد؛ که ارزشی زیادتر از ارزش واقعی به‌دست می‌آدهد. [۱۲]
مدنی، علی اکبر، تاریخچه تحوّلات عقاید اقتصادی از عهد باستان تا به زمان معاصر، ص۱۵۵، تهران، مدرسه عالی بازرگانی، ۱۳۵۰.
لذا کوشش مارکس بر این است که نشان دهد: اولا، کار، توسط سرمایه استثمار می‌شود؛ ثانیا، سرمایه‌داری به‌خودی خود، پدیدآورنده سوسیالیسم است.۳.۳ - نظریه سرمایهنظریه سرمایه؛ سرمایه از دو قسمت سرمایه متغیر و ثابت تشکیل می‌شود: سرمایه متغیر (v)؛ همان مولّد ارزش اضافی است؛ که برای پرداخت دستمزد اختصاص دارد؛ سرمایه ثابت (c)؛ بقیه سرمایه که برای تولید به‌کار گرفته می‌شود. اهمیت این تقسیم‌بندی در این است که سرمایه ثابت، به‌هیچ عنوان مولّد ارزش اضافی نیست. به همین علّت سرمایه را عقیم یا مرده نام نهادند. بنابراین نسبت c به v هرچه بزرگتر باشد نرخ سود کمتر خواهد بود و بالعکس. ۳.۴ - نظریه جریان کالانظریه جریان کالا؛ مارکس معتقد است در نظام‌های قبل از سرمایه‌داری، هدف از تولید و فروش کالا رفع نیاز بوده و گردش "کالا-پول-کالا" جریان دارد و هیچ‌گونه ارزش اضافی‌ای تولید نمی‌شود. ولی در نظام اقتصاد سرمایه، هدف از تولید کسب سود است نه رفع نیاز و لذا جریان "پول-کالا-پول" حاکم بوده و از گردش آن ارزش اضافی تولید می‌گردد. مبنای فکری این نظریه همان تفکیک اقتصاد طبیعی و اقتصاد پولی توسط ارسطو است. ۳.۵ - نظریه کاهش نرخ سودنظریه کاهش نرخ سود؛ سود در نظام اقتصاد سرمایه‌داری دائما رو به کاهش است. چراکه در این نظام، پیشرفت تکنیک کارآفرینان را مجبور می‌کند، به‌خاطر رقابت، سرمایه ثابت را جایگزین سرمایه متغیر کنند. به این ترتیب سرمایه متغیر که تنها منبع ارزش اضافی است، دائما کاهش می‌یابد. [۱۳]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، ص۸۶، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم.
۳.۶ - نظریه تمرکز ثروت و فقرنظریه تمرکز ثروت و فقر دائم‌التزاید؛ به‌عقیده او نیروی کار در سه مرحله جامه عمل می‌پوشد: تعاون؛ این روش نسبت به کار فردی پیشرفت بارزی دارد ولی مقدمه سرمایه داردی است. تقسیم کار؛ گرچه کارگر را به‌صورت آلت بی‌اراده‌ای درآورده ولی مستلزم به‌وجود آمدن سازمان صحیح کار و مقدمه‌ای برای جامعه سوسیالیستی است. تمرکز نیروی کار همراه با به‌کار بردن ماشین؛ که کارگر را از هر نوع تخصص به‌دور داشته و مطیع دستگاه‌ها می‌نماید. تمرکز ثروت نتیجه افزایش سرمایه است، سرمایه‌داری بر اثر وجود رقابت، تولیدکنندگان کوچک و متوسط را یکی پس از دیگری نابود می‌کند و بزرگ‌مالکی توسعه می‌یابد، ارباب حرف و صنایع کوچک به‌صورت مزدوران تهیدست درمی‌آیند و در نتیجه، روز‌به‌روز اکثریت قریب به اتفاق مردم تهیدست می‌گردند. [۱۴]
ببدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۳۲، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
۴ - نقد دیدگاه‌های مارکس۱) نظریه ارزش مارکس، از بسیاری جهات دیگر، مغایر با واقعیت است: اولا) کار به‌خودی خود، به‌وجود‌آورنده ارزش نیست. یک تابلوی نقاشی زننده نازیبای نامانوس ارزشی ندارد؛ ولو ساعت‌های طولانی برای ساختن و پرداختن آن به‌هدر رفته باشد. ارزشی که تنها براساس کار سنجیده شود، خواه ناخواه، داوری عمومی و رای مصرف‌کنندگان را نادیده می‌گیرد. ثانیا) خیلی از کالاها با آنکه مقدار کار یکسانی مصروف آن‌ها شده، ارزش یکسانی باهم ندارند؛ مثلا نمی‌توان بهای دو اثر هنری را فقط برای آنکه ساعات کاری برابری مصروف آن‌ها شده، یکی دانست و از اهمیت و تاثیر سایر عوامل چشم پوشید. ثالثا) کالاهایی فراوانی وجود دارد که بدون آنکه اندک کاری مصروف آن‌ها شده باشد، ارزش بالایی دارند؛ مثل آب چشمه‌ها در مناطق خشک و بیابانی و آب‌های معدنی. رابعا) نتیجه منطقی نظریه مارکس این است که ارزش در زمان، تغییری نمی‌کند؛ در حالی‌که برخی کالاها با گذشت زمان، ارزش بیشتری می‌یابند. برخی دیگر از کالاها، با تغییر سبک و سلیقه‌ی روز مصرف‌کنندگان، ارزش خود را از دست می‌دهند (پارچه، لباس و کالاهای زینتی). [۱۵]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، ص۱۳۲، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰.
۲) از زمان انتشار کتاب سرمایه، تاکنون بحران‌های متعددی در عالم به‌وقوع پیوسته؛ ولی در هیچ‌کدام از این بحران‌ها مقاومت سرمایه‌داری تحلیل نرفته رفته و انقلابی رخ نداده است. ۳) پیش‌بینی مارکس مبنی بر اینکه کشورهای بزرگ سرمایه‌داری بر اثر قانون تمرکز سرمایه، شرکت‌های بزرگ، واحدهای کوچک اقتصادی را از بین می‌برند؛ تا جایی که در پایان دوره سرمایه‌داری، تنها حقّ مالکیت در مجموعه قوانین مدنی دیده می‌شود، تحقق نیافته است. ۴) جنگ‌های ملی بین دو کشور را که همه طبقات یک جامعه با همه طبقات جامعه دیگر از کارگر تا کارفرما می‌جنگند، نمی‌توان جنگ طبقاتی نامید. ۵) اصل مبارزه طبقاتی نیز مانند فلسفه مادّی مقرون به اشتباه است. خود مفهوم طبقه روشن و دقیق نیست و معنای درستی ندارد. ۶) برخلاف پیش‌بینی مارکس، قانون تمرکز سرمایه در کشاورزی تحقق نیافته و کشاورزی تحت مالکیت متمرکز صورت نگرفته است. [۱۶]
قدیری اصل، باقر، سیر‌اندیشه‌های اقتصادی، ص۱۵۷، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۴.
۷) تئوری فقر دائم‌التزاید، تحقق نیافته و بلکه در کشورهای صنعتی وضع کارگران بهبود کلی یافته است. ۸) یکی از ایرادات اساسی مارکس عدم توافق آن با مشاهدات است. پیدایش نظام اقتصاد سوسیالیستی در اتحاد جماهیر شوروی واقعیتی بود که نظریه فلسفه مادی او را نفی می‌کرد. کشوری که هنوز مراحل تکامل سرمایه‌داری را پشت سر نگذاشته بود، از نظام سوسیالستی برخوردار شد. ۹) اگرچه نظریات مارکس در ارتباط با یکدیگر و همگی مانند حلقه‌های یک زنجیر در جهت اثبات تحوّل نظام سرمایه‌داری به سوسیالیستی به‌کار گرفته شده؛ اما درون هر نظریه، از پیوندهای لازم برخوردار نیست؛ بلکه حاوی تناقضاتی است که آن‌ها را فاقد انسجام کرده و در نهایت، موجب ایجاد ناسازواری میان آن نظریه با سایر نظریات مارکس می‌شود. [۱۷]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، ص۲۸۷، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کارل مارکس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۰۳/۳۰. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|